Phenylketon niệu là bệnh di truyền hiếm gặp, ảnh hưởng đến khả năng chuyển hóa một số chất trong cơ thể, đặc biệt là axit amin phenylalanin. Khi không được phát hiện và kiểm soát sớm, rối loạn này có thể gây tổn thương não, chậm phát triển trí tuệ và rối loạn hành vi ở trẻ sơ sinh. Việc sàng lọc, chẩn đoán và điều trị kịp thời đóng vai trò quan trọng giúp trẻ mắc bệnh này vẫn có thể phát triển khỏe mạnh và ổn định. Để hiểu rõ hơn Phenylketon niệu là gì, những dấu hiệu nhận biết và cách phòng ngừa, bạn hãy theo dõi nội dung bài viết dưới đây.
Phenylketon niệu là gì?
Phenylketon niệu (Phenylketonuria - PKU) là một rối loạn di truyền hiếm gặp, xảy ra khi cơ thể không thể chuyển hóa được axit amin phenylalanin (Phe) - một thành phần thiết yếu có trong các thực phẩm chứa protein như thịt, cá, trứng, sữa và các sản phẩm từ sữa.
Ở người bình thường, phenylalanin được chuyển hóa thành tyrosine nhờ enzyme phenylalanine hydroxylase. Ở người mắc PKU, enzyme này bị thiếu hụt hoặc không hoạt động hiệu quả, khiến phenylalanin tích tụ trong máu và mô não. Sự tích tụ kéo dài của phenylalanin có thể gây tổn thương hệ thần kinh trung ương, dẫn đến chậm phát triển trí tuệ, co giật, rối loạn hành vi.
Vì vậy, việc phát hiện sớm bệnh ngay từ giai đoạn sơ sinh có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Thông qua chương trình sàng lọc sơ sinh bằng xét nghiệm máu gót chân, bác sĩ có thể kịp thời phát hiện trẻ mắc bệnh trước khi xuất hiện triệu chứng lâm sàng. Khi được điều trị và kiểm soát chế độ ăn hợp lý từ sớm, trẻ mắc PKU vẫn có thể phát triển thể chất và trí tuệ bình thường, tránh được các tổn thương thần kinh không thể hồi phục sau này.
PKU là rối loạn chuyển hóa bẩm sinh ở trẻ sơ sinh
Nguyên nhân gây bệnh phenylketon niệu
Bệnh phenylketon niệu chủ yếu xuất phát từ đột biến gen di truyền, ảnh hưởng đến khả năng sản xuất enzyme phenylalanine hydroxylase (PAH) - enzyme chịu trách nhiệm chuyển hóa phenylalanin thành tyrosine. Khi enzyme này bị thiếu hoặc hoạt động kém, phenylalanin sẽ tích tụ trong máu và não, gây độc cho hệ thần kinh trung ương. Các nguyên nhân chính gây bệnh bao gồm:
1. Di truyền gen lặn từ cha mẹ
PKU là một bệnh di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường (AR), do đột biến gen PAH (Phenylalanine hydroxylase) nằm trên NST 12q23.2. Trẻ chỉ mắc bệnh khi nhận hai bản sao gen đột biến - một từ cha và một từ mẹ. Nếu chỉ mang một gen bệnh, trẻ sẽ không biểu hiện triệu chứng, mà chỉ là người mang gen (carrier), có khả năng truyền gen này cho thế hệ sau. Nếu cả bố và mẹ đều mang gen bệnh, xác suất mỗi lần mang thai sẽ như sau:
- 25% con sinh ra mắc PKU.
- 50% con là người mang gen nhưng không biểu hiện bệnh.
- 25% con có kiểu gen và kiểu hình bình thường.
Do đó, những cặp vợ chồng có tiền sử gia đình mắc phenylketon niệu hoặc có người thân mang gen bệnh, nên thực hiện xét nghiệm di truyền và tư vấn trước sinh để đánh giá nguy cơ và chủ động phòng ngừa cho thế hệ sau.
Đột biến gen PAH là nguyên nhân gây bệnh PKU
2. Nguyên nhân hiếm gặp
Thiếu hụt cofactor BH4 (tetrahydrobiopterin) chiếm khoảng 1-2% trường hợp. Dạng này gọi là Hyperphenylalaninemia do thiếu BH4, có biểu hiện thần kinh nặng hơn do kèm giảm dopamine và serotonin.
Các yếu tố không di truyền không gây PKU bẩm sinh, nhưng có thể gây tăng Phe thứ phát thoáng qua ở trẻ sinh non, bệnh gan nặng.
Cơ chế bệnh sinh bệnh phenylketon niệu
Con đường chuyển hóa bình thường của phenylalanine diễn ra như sau:
- Phenylalanine →(PAH + BH4)→ Tyrosine → Dopamine / Adrenaline / Melanin.
Cơ chế dẫn đến PKU bao gồm:
- Thiếu enzyme PAH sẽ dẫn đến không chuyển được Phe → Tyr → Tăng phenylalanine trong máu và dịch não tủy. Khi đó, Phenylalanine dư thừa chuyển hướng sang con đường phụ, tạo ra:
+ Phenylpyruvate.
+ Phenylacetate.
+ Phenyllactate.
Các chất này xuất hiện trong máu, nước tiểu, mồ hôi (gây mùi chuột đặc trưng).
Quá trình chuyển hóa phenylalanine và PKU
Triệu chứng bệnh phenylketon niệu ở trẻ sơ sinh
Trẻ sơ sinh mắc rối loạn này thường trông hoàn toàn khỏe mạnh trong những ngày đầu sau sinh, vì các dấu hiệu lâm sàng chưa biểu hiện rõ ràng. Tuy nhiên, các triệu chứng sẽ dần xuất hiện trong khoảng 3-6 tháng đầu sau sinh, khi lượng phenylalanin tích tụ trong máu và mô não bắt đầu gây độc cho hệ thần kinh.
Tùy theo giai đoạn tiến triển của bệnh, các biểu hiện có thể chia thành hai nhóm chính: triệu chứng sớm trong những tháng đầu đời và triệu chứng muộn khi trẻ lớn hơn. Cụ thể:
1. Giai đoạn sớm (3 - 6 tháng tuổi)
Ở giai đoạn này, bạn có thể bắt đầu nhận thấy những dấu hiệu bất thường nhẹ ở trẻ, dù trước đó con vẫn bú, ngủ và tăng cân bình thường. Đây là thời điểm phenylalanin trong máu đã tích tụ đủ nhiều để ảnh hưởng đến hoạt động của não bộ và hệ thần kinh. Một số biểu hiện thường gặp gồm:
- Trẻ chậm phát triển vận động, phản ứng kém, chậm biết lẫy, bò hoặc ngẩng đầu.
- Hơi thở, mồ hôi hoặc nước tiểu có mùi mốc đặc trưng, do tích tụ các chất chuyển hóa từ phenylalanin.
- Da, tóc và mắt nhạt màu hơn bình thường vì cơ thể giảm sản xuất melanin.
- Da khô, viêm đỏ hoặc xuất hiện chàm (eczema).
- Buồn nôn, nôn trớ, co giật nhẹ hoặc run tay chân.
Nếu không can thiệp kịp thời, tình trạng của trẻ sẽ tiến triển nặng hơn trong năm đầu đời.
2. Giai đoạn muộn (sau 1 tuổi)
Các triệu chứng của bệnh phenylketon niệu sẽ trở nên rõ rệt và nghiêm trọng hơn khi trẻ bước sang giai đoạn sau 1 tuổi. Lúc này, tổn thương hệ thần kinh đã hình thành và bắt đầu ảnh hưởng đến khả năng vận động, nhận thức cũng như hành vi của trẻ. Các biểu hiện thường gặp bao gồm:
- Chậm phát triển trí tuệ, nói muộn, học chậm, khả năng tiếp thu kém.
- Co giật hoặc động kinh tái phát do tổn thương tế bào thần kinh.
- Tăng động, dễ kích thích, hay nổi nóng hoặc mất kiểm soát cảm xúc.
- Hành vi bất thường, có thể tự làm tổn thương bản thân hoặc không thích giao tiếp.
- Khó hòa nhập xã hội, gặp rối loạn hành vi hoặc cảm xúc kéo dài.
Những tổn thương về não gần như không thể phục hồi. Do vậy, sàng lọc và điều trị ngay sau sinh là yếu tố quyết định giúp trẻ mắc phenylketon niệu phát triển bình thường và tránh các biến chứng thần kinh nặng nề.
Chẩn đoán bệnh phenylketon niệu
Bác sĩ thường dựa vào kết quả sàng lọc sơ sinh và các xét nghiệm chuyên sâu, nhằm xác định chính xác nồng độ phenylalanin trong máu cũng như nguyên nhân di truyền. Cụ thể, phương pháp chẩn đoán bệnh bao gồm:
1. Sàng lọc sơ sinh bằng lấy máu gót chân
Xét nghiệm được thực hiện bằng cách lấy vài giọt máu từ gót chân của trẻ trong vòng 24 - 72 giờ sau sinh, sau đó nhỏ lên giấy thấm chuyên dụng và gửi đến phòng xét nghiệm để đo nồng độ phenylalanin trong máu.
Nếu kết quả cho thấy mức phenylalanin cao bất thường, trẻ sẽ được chỉ định xét nghiệm xác nhận để khẳng định chẩn đoán. Phương pháp này hoàn toàn an toàn, đơn giản và không gây đau đớn, giúp phát hiện bệnh trước khi các triệu chứng lâm sàng xuất hiện.
Việc thực hiện sàng lọc sớm có ý nghĩa quan trọng. Trẻ được phát hiện mắc PKU trong giai đoạn này có thể bắt đầu điều trị và điều chỉnh chế độ ăn ngay, giúp phòng ngừa tổn thương não và đảm bảo trẻ phát triển thể chất - trí tuệ bình thường.
Sàng lọc sơ sinh bằng lấy máu gót chân
2. Xét nghiệm định lượng và xác định nguyên nhân di truyền
Khi kết quả sàng lọc sơ sinh cho thấy nồng độ phenylalanin cao, bác sĩ sẽ chỉ định các xét nghiệm chuyên sâu để xác định chính xác mức độ rối loạn và tìm ra nguyên nhân di truyền cụ thể gây bệnh. Các phương pháp thường được sử dụng gồm:
- Xét nghiệm định lượng phenylalanin và tyrosine trong huyết tương: Giúp xác định mức độ mất cân bằng giữa hai axit amin này. Nồng độ phenylalanin tăng cao kèm tyrosine thấp là dấu hiệu đặc trưng của PKU.
- Phân tích gen PAH: Nhằm phát hiện các đột biến trong gen mã hóa enzyme phenylalanine hydroxylase. Kết quả này giúp tìm nguyên nhân, đánh giá mức độ nặng nhẹ của bệnh và tiên lượng điều trị.
Nhờ những xét nghiệm này, bác sĩ có thể đưa ra phác đồ điều trị và chế độ dinh dưỡng phù hợp cho từng trẻ, đồng thời hỗ trợ tư vấn di truyền cho bố mẹ, giúp phòng ngừa nguy cơ tái phát bệnh ở những lần mang thai sau.
Nếu bạn nhận thấy con có bất kỳ biểu hiện nào như: Chậm phát triển vận động, mùi cơ thể/nước tiểu lạ, da hoặc tóc màu nhạt bất thường, hay quấy khóc, hãy gọi ngay 1900 886648 để được chuyên gia của Bệnh viện Đại học Phenikaa tư vấn nhé.
Điều trị và kiểm soát bệnh phenylketon niệu
Hướng điều trị chính của bệnh phenylketon niệu (PKU) tập trung vào việc duy trì nồng độ phenylalanin trong máu ở mức an toàn, ngăn ngừa tổn thương não và đảm bảo trẻ phát triển bình thường. Vì bệnh có nguyên nhân di truyền và không thể chữa khỏi hoàn toàn nên cần được theo dõi và kiểm soát suốt đời.
1. Chế độ ăn đặc biệt ít phenylalanin
Để kiểm soát bệnh phenylketon niệu (PKU) hiệu quả, chế độ ăn giảm tối đa thực phẩm giàu protein là yếu tố then chốt và cần được áp dụng ngay sau khi chẩn đoán, đặc biệt trong giai đoạn sơ sinh và những năm đầu đời. Mục tiêu là giữ nồng độ phenylalanin trong máu ở mức an toàn, ngăn ngừa tổn thương não và hỗ trợ trẻ phát triển bình thường. Cụ thể:
- Hạn chế thực phẩm giàu protein như thịt, cá, trứng, sữa, phô mai, các loại đậu và hạt, các sản phẩm protein thể thao. Đây là những nguồn chứa nhiều phenylalanin mà cơ thể người bệnh không thể chuyển hóa được.
- Aspartame là một loại chất tạo ngọt tổng hợp có chứa phenylalanin trong thành phần hóa học. Vì vậy, nếu trẻ mắc PKU cần tuyệt đối tránh các thực phẩm hoặc đồ uống có chứa Aspartame, chẳng hạn như: nước ngọt có ga “diet” hoặc “zero sugar”, kẹo cao su, bánh kẹo không đường, một số loại vitamin, thuốc nhai hoặc thuốc tan trong miệng, một số loại rượu mạnh, một số loại thuốc cảm lạnh và cúm cho trẻ em.
- Sử dụng sữa công thức đặc biệt cho trẻ PKU, loại sữa không chứa hoặc chứa rất ít phenylalanin nhưng vẫn đảm bảo đầy đủ dưỡng chất cần thiết cho sự tăng trưởng.
- Bạn nên bổ sung thực phẩm ít protein như rau củ, trái cây, tinh bột đã qua chế biến đặc biệt, giúp trẻ vẫn có đủ năng lượng cho hoạt động hàng ngày.
- Theo dõi định kỳ nồng độ phenylalanin trong máu, thường mỗi 1-2 tuần ở trẻ nhỏ, để bác sĩ điều chỉnh khẩu phần ăn phù hợp với lứa tuổi và tốc độ phát triển.
Việc tuân thủ nghiêm ngặt chế độ ăn không chỉ giúp ngăn ngừa các biến chứng thần kinh nghiêm trọng, mà còn đảm bảo trẻ mắc PKU phát triển trí tuệ và thể chất tương đương với những trẻ khỏe mạnh khác.
Chế độ ăn ít phenylalanin giúp kiểm soát bệnh hiệu quả
2. Sử dụng thuốc hỗ trợ chuyển hóa
Bên cạnh chế độ ăn kiêng nghiêm ngặt, một số bệnh nhân phenylketon niệu có thể được chỉ định sử dụng thuốc hỗ trợ chuyển hóa để giúp cơ thể xử lý phenylalanin hiệu quả hơn.
Hiện nay, loại thuốc được sử dụng phổ biến nhất là sapropterin dihydrochloride (BH4) - một dạng tổng hợp của tetrahydrobiopterin. Loại thuốc này giúp kích hoạt enzyme phenylalanine hydroxylase còn hoạt động trong cơ thể. Khi bổ sung BH4, enzyme có thể hoạt động tốt hơn, giúp giảm nồng độ phenylalanin trong máu, từ đó giảm nguy cơ tổn thương thần kinh.
Tuy nhiên, không phải tất cả bệnh nhân PKU đều đáp ứng với thuốc này. Hiệu quả điều trị phụ thuộc vào kiểu đột biến gen PAH mà người bệnh mắc phải. Vì vậy, trước khi sử dụng, bác sĩ sẽ thực hiện xét nghiệm đánh giá khả năng đáp ứng với BH4 để đảm bảo an toàn và đạt hiệu quả tối ưu.
Ngoài ra, việc dùng thuốc luôn cần theo dõi sát sao bởi bác sĩ chuyên khoa di truyền hoặc nội tiết - chuyển hóa, kết hợp kiểm tra định kỳ nồng độ phenylalanin trong máu và điều chỉnh liều lượng khi cần thiết. Việc kết hợp thuốc hỗ trợ và chế độ ăn kiêng hợp lý có thể giúp kiểm soát bệnh tốt hơn, cải thiện chất lượng cuộc sống và hỗ trợ sự phát triển toàn diện của trẻ.
3. Xét nghiệm máu thường xuyên
Để kiểm soát hiệu quả PKU, việc xét nghiệm máu định kỳ là bắt buộc, nhằm theo dõi nồng độ phenylalanin trong cơ thể và đánh giá mức độ đáp ứng điều trị. Chỉ với một lượng máu nhỏ, bác sĩ sẽ phân tích chính xác và điều chỉnh kịp thời chế độ ăn hoặc thuốc phù hợp. Tần suất xét nghiệm được khuyến nghị như sau:
- Trẻ dưới 6 tháng tuổi: Xét nghiệm 1 lần mỗi tuần.
- Trẻ từ 6 tháng đến 4 tuổi: Xét nghiệm 2 tuần một lần.
- Trẻ trên 4 tuổi: Xét nghiệm mỗi tháng một lần.
Ngoài ra, người trưởng thành mắc PKU cũng cần xét nghiệm máu định kỳ suốt đời, vì nồng độ phenylalanin có thể thay đổi theo chế độ ăn, căng thẳng hoặc tình trạng sức khỏe.
Bạn nên duy trì xét nghiệm thường xuyên để kịp thời điều chỉnh chế độ điều trị, duy trì nồng độ phenylalanin ở mức an toàn và phòng ngừa các biến chứng thần kinh nguy hiểm.
Cách phòng ngừa bệnh phenylketon niệu hiệu quả
PKU là bệnh di truyền bẩm sinh không thể phòng ngừa tuyệt đối. Nhưng bạn hoàn toàn có thể giảm nguy cơ và kiểm soát hậu quả sớm thông qua sàng lọc, tư vấn và quản lý trước, trong và sau sinh. Các phương pháp phòng ngừa bệnh hiệu quả gồm:
1. Sàng lọc sơ sinh bắt buộc
Đây là biện pháp phòng ngừa quan trọng và hiệu quả nhất đối với bệnh phenylketon niệu, giúp phát hiện sớm rối loạn ngay cả khi trẻ chưa có triệu chứng. Xét nghiệm được thực hiện bằng cách lấy vài giọt máu từ gót chân trẻ sơ sinh trong vòng 24 - 72 giờ sau sinh để đo nồng độ phenylalanin trong máu.
Nếu kết quả cho thấy nồng độ phenylalanin cao bất thường, trẻ sẽ được chỉ định xét nghiệm xác nhận chuyên sâu để chẩn đoán chính xác. Việc phát hiện sớm giúp bắt đầu điều trị và điều chỉnh chế độ ăn ngay từ những ngày đầu đời, ngăn ngừa tổn thương thần kinh không thể hồi phục.
2. Tư vấn và sàng lọc di truyền trước hôn nhân, trước sinh
Đối với các cặp vợ chồng có tiền sử gia đình mắc bệnh phenylketon niệu hoặc nghi ngờ mang gen bệnh, việc tư vấn và sàng lọc di truyền trước sinh là bước quan trọng để chủ động phòng ngừa nguy cơ di truyền cho con.
Bác sĩ sẽ tiến hành chỉ định xét nghiệm tìm đột biến gen PAH hoặc xét nghiệm giải trình tự sàng lọc các gen bệnh lặn để xác định xem bố hoặc mẹ có mang gen đột biến gây bệnh hay không. Nếu cả hai cùng mang gen, khả năng sinh con mắc PKU là khoảng 25% trong mỗi lần mang thai. Trong những trường hợp này, bác sĩ có thể tư vấn thực hiện thụ tinh trong ống nghiệm (IVF) kết hợp sàng lọc di truyền tiền làm tổ (PGT) nhằm lựa chọn phôi khỏe mạnh, không mang gen bệnh.
Tư vấn sàng lọc trước sinh giúp chủ động phòng ngừa bệnh cho con
3. Kiểm soát bệnh ở phụ nữ mang thai mắc PKU
Phụ nữ bị PKU cần được kiểm soát chặt chẽ nồng độ phenylalanin trong máu trước và trong khi mang thai để bảo vệ thai nhi. Mức phenylalanin cao có thể đi qua nhau thai, gây hội chứng phenylketon niệu ở thai nhi (Maternal PKU), dẫn đến các biến chứng nặng nề như đầu nhỏ, dị tật tim, nhẹ cân, chậm phát triển trí tuệ. Do đó, phụ nữ mắc PKU nên:
- Bắt đầu chế độ ăn kiêng ít phenylalanin ít nhất 3 tháng trước khi mang thai.
- Duy trì nồng độ phenylalanin trong giới hạn an toàn (thường 120 - 360 µmol/L) trong suốt thai kỳ.
- Theo dõi máu định kỳ và làm việc thường xuyên với bác sĩ dinh dưỡng – di truyền để điều chỉnh chế độ ăn phù hợp.
Việc tuân thủ nghiêm ngặt các hướng dẫn này giúp giảm thiểu tối đa nguy cơ dị tật và tổn thương thần kinh ở thai nhi, đảm bảo một thai kỳ an toàn và khỏe mạnh.
Bà bầu cần được thăm khám bác sĩ thường xuyên để được tư vấn kiểm soát nồng độ phenylalanin trong máu
4. Nâng cao nhận thức cộng đồng
Một trong những yếu tố quan trọng giúp giảm thiểu tác động của bệnh phenylketon niệu là nâng cao nhận thức trong cộng đồng. Nhiều người vẫn chưa biết rằng PKU có thể được phát hiện sớm và kiểm soát hiệu quả nếu được sàng lọc ngay sau sinh.
Các chương trình truyền thông, giáo dục sức khỏe và tuyên truyền tại bệnh viện, trường học, trung tâm y tế cần được đẩy mạnh để:
- Giúp bố mẹ hiểu tầm quan trọng của sàng lọc sơ sinh và xét nghiệm di truyền.
- Nâng cao nhận thức về chế độ ăn kiêng và tuân thủ điều trị suốt đời nếu mắc PKU.
- Hỗ trợ cộng đồng hiểu rằng, với sự chăm sóc đúng cách, trẻ mắc PKU vẫn có thể phát triển khỏe mạnh, học tập và hòa nhập xã hội bình thường.
Kết luận
Phenylketon niệu (PKU) là một rối loạn di truyền bẩm sinh hiếm gặp, nhưng có thể kiểm soát hiệu quả nếu được phát hiện sớm. Bệnh không chỉ ảnh hưởng đến khả năng chuyển hóa của cơ thể, mà còn có thể gây tổn thương não và chậm phát triển trí tuệ nếu không được điều trị kịp thời.
Nhờ các chương trình sàng lọc sơ sinh và xét nghiệm di truyền hiện đại, việc phát hiện PKU ngay từ những ngày đầu đời đã trở nên khả thi. Trẻ được chẩn đoán sớm, tuân thủ chế độ ăn kiêng protein, xét nghiệm máu định kỳ và theo dõi lâu dài có thể phát triển bình thường, học tập và sinh hoạt như bao trẻ khác. Bạn nên chủ động đưa trẻ đi sàng lọc sơ sinh tại các cơ sở y tế uy tín, đồng thời tham khảo tư vấn di truyền nếu trong gia đình có người mắc bệnh. Sự chủ động và hiểu biết sẽ là chìa khóa giúp phòng ngừa và kiểm soát phenylketon niệu hiệu quả, bảo vệ trọn vẹn sức khỏe và tương lai của trẻ.
Nếu bạn đang tìm kiếm địa chỉ sàng lọc sơ sinh và chẩn đoán di truyền uy tín, Bệnh viện Đại học Phenikaa (PhenikaaMec) là một lựa chọn đáng tin cậy. Với Trung tâm Y học bào thai và Di truyền học hiện đại, bệnh viện được trang bị hệ thống máy phân tích và xét nghiệm tự động đạt chuẩn quốc tế, cho phép phát hiện sớm các rối loạn chuyển hóa bẩm sinh như phenylketon niệu với độ chính xác cao. Bạn hãy gọi ngay hotline 1900 886648 để được tư vấn chi tiết và đặt lịch thăm khám cùng bác sĩ chuyên khoa.
