Bệnh Alpha-thalassemia là rối loạn di truyền phổ biến. Bệnh xảy ra do đột biến gen HBA1/HBA2. Các gen này có nhiệm vụ tạo ra chuỗi alpha-globin - một thành phần quan trọng của hemoglobin trong hồng cầu. Tùy theo số lượng gen bị ảnh hưởng (từ 1 đến 4 gen), bệnh có thể biểu hiện ở các mức độ khác nhau: từ không triệu chứng cho đến thể nặng như phù thai, thậm chí dẫn đến thai chết lưu trong tử cung. Việc nhận biết sớm triệu chứng, chẩn đoán chính xác thông qua xét nghiệm di truyền và điều trị kịp thời đóng vai trò quan trọng trong quản lý bệnh, giúp cải thiện chất lượng cuộc sống và bảo vệ sức khỏe cho cả mẹ và thai nhi.
Bệnh Alpha-thalassemia là gì?
Bệnh tan máu bẩm sinh thể alpha (ɑ-thalassemia) là một rối loạn di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường, đặc trưng bởi sự giảm hoặc thiếu hụt tổng hợp chuỗi alpha-globin, một thành phần cấu trúc thiết yếu của hemoglobin. Đột biến điểm hoặc mất đoạn gen HBA1/HBA2 quy định tổng hợp chuỗi alpha-globin, kết quả là hình thành hemoglobin bất thường. Điều này khiến cho hồng cầu dễ bị phá hủy (tan máu), làm suy giảm khả năng vận chuyển oxy và gây tình trạng thiếu máu mạn tính.
Alpha-thalassemia là một trong những bệnh di truyền phổ biến, với khoảng 5% dân số Thế giới là người mang gen bệnh, và là nguyên nhân chính gây thiếu máu ở trẻ em tại nhiều khu vực.
Mức độ biểu hiện của bệnh là khác nhau giữa các cá thể, tuỳ thuộc vào số lượng gen alpha-globin bị mất hoặc đột biến. Ở người bình thường, có 4 gen alpha-globin (2 gen trên mỗi nhiễm sắc thể số 16). Khi một hoặc nhiều gen này bị ảnh hưởng, khả năng tổng hợp chuỗi alpha-globin bị suy giảm, dẫn đến các thể bệnh từ nhẹ (thiếu máu không đáng kể) đến nặng (bệnh HbH thiếu máu trung bình - nặng hoặc phù thai do Hb Bart’s), thậm chí ảnh hưởng đến tính mạng nếu không được can thiệp kịp thời và phù hợp.
Tan máu bẩm sinh thalassemia xảy ra khi hemoglobin bất thường làm cho hồng cầu dễ bị phá hủy
Các thể bệnh Alpha-thalassemia
Các thể của alpha-thalassemia được phân loại dựa trên số lượng gen alpha-globin bị mất hoặc đột biến (trong tổng số 4 gen ở người bình thường). Mỗi mức độ ảnh hưởng gen tương ứng với một thể bệnh có biểu hiện lâm sàng và tiên lượng khác nhau, bao gồm:
1. Alpha-thalassemia thể ẩn (Silent carrier - Đột biến 1 gen)
Đây là thể bệnh nhẹ nhất, thường không có biểu hiện lâm sàng và không ảnh hưởng đến sức khỏe. Người mang gen thường hoàn toàn khỏe mạnh và chỉ phát hiện tình cờ qua xét nghiệm gen di truyền trong sàng lọc tiền hôn nhân hoặc trước sinh. Xét nghiệm thường thấy hồng cầu nhỏ nhược sắc (MCH, MCV giảm), thậm chí có một số trường hợp không thấy bất thường trên công thức máu. Đột biến ở người mang gen có thể di truyền cho thế hệ sau. Nếu một cá nhân mang thể đột biến 1 gen kết hôn với một cá nhân khác mang đột biến 1 hoặc 2 gen alpha-globin, con cái của họ có nguy cơ kế thừa các tổ hợp gen đột biến, dẫn đến các thể bệnh alpha-thalassemia, bao gồm thể nhẹ (đột biến 2 gen) hay thể HbH (đột biến 3 gen), sẽ được trình bày sau đây.
2. Alpha Thalassemia thể nhẹ (Alpha-thalassemia trait - Đột biến 2 gen)
Thể bệnh này có thể gây thiếu máu nhẹ nhưng không đặc hiệu. Người bệnh có thể xuất hiện các triệu chứng như: da niêm mạc nhợt, mệt mỏi thoáng qua, dễ bị nhầm lẫn với thiếu máu do thiếu sắt. Chẩn đoán thường dựa vào các xét nghiệm:
- Công thức máu thấy hồng cầu nhỏ nhược sắc: MCV, MCH giảm
- Điện di huyết sắc tố có thể không phát hiện bất thường ở hầu hết các trường hợp, tuy nhiên có ý nghĩa chẩn đoán phân biệt với/ hoặc kèm theo beta-thalassemia.
- Xét nghiệm tìm đột biến gen để chẩn đoán xác định.
Mặc dù không ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, thể bệnh này có ý nghĩa trong tư vấn di truyền vì nguy cơ truyền gen bệnh cho con. Nếu cả hai cha mẹ đều mang gen, con có nguy cơ mắc bệnh alpha-thalassemia, thậm chí ở thể nặng.
3. Alpha Thalassemia thể HbH (mất 3 gen)
Đây là thể trung gian của bệnh tan máu bẩm sinh thalassemia thể alpha. Người bệnh thường bị thiếu máu mạn tính, da xanh xao, vàng da, lách to, chậm phát triển thể chất và cần theo dõi y tế thường xuyên. Trong một số trường hợp, người mắc bệnh có thể phải truyền máu định kỳ và điều trị thải sắt để tránh biến chứng ảnh hưởng đến sức khoẻ. Kết quả chẩn đoán bệnh thường dựa vào xét nghiệm công thức máu (MCV, MCH giảm nhẹ), điện di huyết sắc tố (phát hiện HbH bất thường) và đặc biệt là xét nghiệm gen để xác định chính xác số lượng gen alpha-globin bị mất. Chẩn đoán sớm và theo dõi định kỳ rất quan trọng để kiểm soát bệnh và cải thiện chất lượng sống cho người mắc thể HbH.
4. Alpha Thalassemia thể Hb Bart’s - phù thai (mất 4 gen)
Hội chứng phù thai Hb Bart’s là thể nặng nhất của bệnh Thalassemia Alpha, do đột biến mất hoàn toàn bốn gen alpha-globin, gây thiếu máu nặng, dẫn đến suy tim, tràn dịch đa màng, phù toàn thân, thai thường chết lưu trong khoảng 28 - 40 tuần hoặc tử vong ngay trong vài giờ đầu sau sinh. Ngoài ra, hội chứng này còn làm tăng nguy cơ tai biến sản khoa cho người mẹ, bao gồm tiền sản giật, đa ối, băng huyết sau sinh và rối loạn đông máu.
Để phát hiện thể Hb Bart's, bác sĩ sẽ siêu âm thai phát hiện phù thai, chọc ối hoặc sinh thiết gai nhau để phân tích gen. Trong trường hợp có tiền sử sản khoa bất thường hoặc cả hai vợ chồng đều mang gen bệnh, xét nghiệm di truyền là vô cùng cần thiết để sàng lọc và tư vấn thai kỳ kịp thời.
Các thể alpha-thalassemia
Triệu chứng thường gặp của bệnh tan máu bẩm sinh alpha-thalassemia
Biểu hiện của bệnh alpha-thalassemia sẽ phụ thuộc vào số lượng gen alpha-globin bị mất hoặc đột biến. Càng bất thường nhiều gen, triệu chứng càng rõ rệt và mức độ ảnh hưởng đến sức khoẻ càng nghiêm trọng. Ở thể nhẹ hoặc thể ẩn, hầu hết người mắc không có triệu chứng rõ ràng hoặc chỉ thiếu máu nhẹ, vẫn có thể sinh hoạt như người bình thường. Trong khi đó, ở các thể nặng như HbH và Hb Bart’s, triệu chứng thường biểu hiện rõ và có thể đe doạ tính mạng nếu không được phát hiện sớm và can thiệp kịp thời.
Ở trẻ mắc thể HbH (đột biến 3 gen), các triệu chứng điển hình thường bao gồm:
- Da xanh, niêm mạc nhợt, có thể vàng da nhẹ.
- Mệt mỏi kéo dài.
- Dễ bị nhiễm trùng.
- Có thể có lách to.
- Chậm phát triển thể chất và chiều cao.
- Dậy thì muộn.
- Biến dạng xương (mặt gãy, trán dô) nếu không điều trị sớm.
Với những thai mắc hội chứng Hb Bart’s (đột biến 4 gen), các triệu chứng bệnh thường biểu hiện từ quý II-III của thai kỳ. Bao gồm:
- Phù thai toàn thân (phù thai không do miễn dịch).
- Tràn dịch đa màng (màng bụng, màng phổi, màng ngoài tim).
- Tim to, suy tim thai. Gan to.
- Thai chết lưu trong tử cung hoặc tử vong sớm sau vài giờ sinh.
Tan máu bẩm sinh thể nặng Hb Bart’s gây phù thai
Bệnh alpha thalassemia có nguy hiểm không?
Mức độ nguy hiểm của thể alpha thalassemia phụ thuộc vào số lượng gen alpha-globin bị mất hoặc đột biến. Ở thể ẩn hoặc thể nhẹ (đột biến 1 - 2 gen), người bệnh hầu như không có triệu chứng hoặc chỉ thiếu máu nhẹ, không ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Người mang gen vẫn có thể sinh hoạt, học tập và làm việc bình thường mà không cần điều trị. Tuy nhiên, nếu không được phát hiện qua tầm soát di truyền, những người này có thể truyền gen bệnh cho thế hệ sau.
Ngược lại, ở thể HbH (mất 3 gen) và hội chứng Hb Bart’s (mất 4 gen), có thể gây nhiều biến chứng nghiêm trọng ảnh hưởng đến sức khỏe người mắc bệnh. Bao gồm:
- Thiếu máu mạn tính: Là biến chứng phổ biến ở thể HbH, ảnh hưởng đến thể chất, sức bền, khả năng học tập và làm việc của người bệnh. Và người mang bệnh có thể phải truyền máu định kỳ suốt đời để duy trì sự sống.
- Lách to và biến dạng xương: Do tăng hoạt động tủy xương bù trừ, người bệnh dễ bị biến dạng vùng mặt, xương trán dô, lồng ngực nhô.
- Biến chứng do truyền máu lặp lại: Người mắc thể HbH nặng cần truyền máu định kỳ, từ đó có nguy cơ ứ sắt, dẫn đến tổn thương gan, tim, tuyến nội tiết (suy giảm chức năng sinh dục, tiểu đường...).
- Suy tim thai và phù thai không do miễn dịch (Hb Bart’s): Đây là biến chứng cực kỳ nguy hiểm, xảy ra ở thai nhi mất cả 4 gen alpha. Thai bị phù toàn thân, tràn dịch đa màng, suy tim, chết lưu trong tử cung hoặc tử vong ngay sau sinh.
- Biến chứng sản khoa ở mẹ: Thai nhi mắc thể Hb Bart’s còn làm tăng nguy cơ đa ối hoặc thiểu ối, tiền sản giật, chảy máu bất thường trong thai kỳ hoặc sau sinh, sinh non.
Bệnh tan máu bẩm sinh khiến lá lách to, biến dạng xương khuôn mặt
Phương pháp chẩn đoán bệnh thalassemia thể alpha
Chẩn đoán bệnh alpha-thalassemia đòi hỏi sự kết hợp giữa khai thác tiền sử, khám lâm sàng, xét nghiệm huyết học chuyên sâu và xét nghiệm di truyền. Việc phát hiện chính xác không chỉ giúp đánh giá mức độ thiếu máu mà còn có vai trò quan trọng trong tầm soát tiền hôn nhân và chẩn đoán trước sinh.
1. Khai thác tiền sử và khám lâm sàng
Bác sĩ sẽ thu thập các thông tin liên quan đến tiền sử gia đình và khám lâm sàng tình trạng hiện tại để đánh giá nguy cơ mắc bệnh tan máu bẩm sinh thalassemia thể alpha. Cụ thể:
2. Tiền sử thiếu máu trong gia đình.
Có người thân bị tan máu bẩm sinh thalassemia, hoặc là người lành mang gen bệnh alpha-thalassemia, hoặc có thai chết lưu không rõ nguyên nhân.
3. Thai phụ từng bị phù thai.
Các dấu hiệu nghi ngờ thiếu máu như da xanh niêm mạc nhợt, mệt mỏi kéo dài, chậm phát triển, lách to.
Có sống trong vùng có tỷ lệ lưu hành gen bệnh thalassemia cao hay không (các tỉnh Miền núi phía Bắc và Tây Nguyên, một số cộng đồng dân tộc thiểu số)
Dù ở thể nhẹ biểu hiện lâm sàng có thể mờ nhạt, nhưng những thông tin ban đầu này giúp định hướng thực hiện thêm các khảo sát chuyên sâu.
Tìm hiểu thêm:
- Xét Nghiệm Thalassemia Hết Bao Nhiêu Tiền? Ở đâu Hà Nội?
- Ối Vỡ Non Là Gì? Nguyên Nhân, Biến Chứng Và Cách Phòng Ngừa
Thực hiện xét nghiệm liên quan
Sau khi khai thác tiền sử và khám lâm sàng, bác sĩ sẽ chỉ định thực hiện các xét nghiệm huyết học và di truyền nhằm đánh giá chính xác mức độ thiếu máu và xác định nguyên nhân. Các xét nghiệm thường bao gồm:
- Tổng phân tích tế bào máu ngoại vi (CBC): Đây là xét nghiệm cơ bản ban đầu, được thực hiện để đánh giá tình trạng thiếu máu. Người bệnh alpha-thalassemia thường có chỉ số MCV (Thể tích trung bình của hồng cầu) và MCH (Lượng hemoglobin trung bình của hồng cầu) thấp. Phối hợp với các xét nghiệm hóa sinh đánh giá nồng độ sắt và ferritin huyết thanh có thể bình thường hoặc tăng, giúp phân biệt với thiếu máu thiếu sắt.
- Điện di huyết sắc tố: Xét nghiệm này được thực hiện nhằm phát hiện các dạng hemoglobin bất thường. Ở thể HbH, có thể phát hiện sự hiện diện của HbH (β4). Ở thể Hb Bart’s, điện di máu cuống rốn thai nhi có thể phát hiện Hb Bart’s. Tuy nhiên, ở thể nhẹ hoặc thể ẩn, kết quả điện di có thể hoàn toàn bình thường nên không thể loại trừ bệnh nếu vẫn nghi ngờ trên lâm sàng và xét nghiệm huyết học.
- Xét nghiệm di truyền (xét nghiệm gen alpha-globin): Đây là bước chẩn đoán xác định, giúp phát hiện chính xác số lượng gen bị mất hoặc đột biến trên cặp gen HBA1/HBA2, từ đó phân loại cụ thể thể bệnh (mất 1, 2, 3 hoặc 4 gen).
Trường hợp cả bố và mẹ nghi ngờ mang đột biến gen bệnh alpha-thalassemia, bác sĩ sẽ chỉ định xét nghiệm gen để xác định chính xác tình trạng di truyền. Nếu kết quả cho thấy cả người bố và người mẹ đều cùng mang gen bệnh, thai nhi sẽ có nguy cơ cao mắc bệnh thalassemia. Khi đó, bác sĩ sẽ tư vấn thực hiện các xét nghiệm chẩn đoán trước sinh như sinh thiết gai nhau (tuần 10 - 14) hoặc chọc ối (từ tuần 16), nhằm xác định thể bệnh cụ thể của thai, từ đó có hướng theo dõi và xử trí thai kỳ phù hợp.
Hướng điều trị bệnh alpha-thalassemia
Với các alpha thalassemia thể ẩn (đột biến 1 - 2 gen) hoặc thể nhẹ, người mắc không cần điều trị, mà chỉ cần theo dõi định kỳ và được tư vấn di truyền nếu có kế hoạch sinh con. Ở các trường hợp bệnh đột biến 3 gen (alpha-thalassemia thể HbH), thường gây thiếu máu mạn tính và có thể phải điều trị truyền máu, kết hợp điều trị thải sắt để tránh biến chứng do ứ sắt. Trong một số trường hợp nghiêm trọng, bác sĩ có thể xem xét áp dụng phương pháp ghép tế bào gốc tạo máu (ghép tuỷ) nếu người bệnh có chỉ định phù hợp và tìm được người hiến phù hợp.
Đối với thể Hb Bart’s (đột biến 4 gen), bệnh thường gây phù thai nghiêm trọng và thai nhi có nguy cơ tử vong cao. Ở thể bệnh này, nếu phát hiện người bố và người mẹ là người mang đột biến mất đoạn lớn (mất 2 gen trên allele), thai được xác định là nguy cơ cao mắc Hb Bart’s, cần được chẩn đoán trước sinh sớm và can thiệp kịp thời. Can thiệp truyền máu trong buồng tử cung tại các cơ sở y tế chuyên sâu cho các thai này có thể được thực hiện, nhưng tiên lượng sống thường rất thấp. Một số thử nghiệm lâm sàng đã được thực hiện, mở ra hướng mới trong điều trị Hb Bart’s từ trong giai đoạn bào thai bằng liệu pháp tế bào gốc. Hiệu quả của phương pháp này vẫn đang được nghiên cứu.
Người mắc tan máu bẩm sinh có thể phải truyền máu định kỳ suốt đời
Phòng ngừa thể alpha-thalassemia như thế nào?
Alpha thalassemia là bệnh di truyền lặn. Vì vậy, cách phòng ngừa hiệu quả nhất không phải là điều trị triệu chứng. Thay vào đó, bạn nên tầm soát sớm và nhận tư vấn di truyền trước khi kết hôn hoặc mang thai. Các phương pháp phòng ngừa bao gồm:
- Tầm soát trước hôn nhân: Sàng lọc huyết học và tiến tới xét nghiệm sàng lọc gen lặn cho phép xác định chính xác người mang đột biến alpha-globin cũng như nhiều bệnh gen lặn thường gặp khác.
- Tư vấn di truyền: Giúp các cặp đôi mang gen bệnh hiểu rõ về nguy cơ sinh con mắc bệnh và đưa ra quyết định sinh sản phù hợp.
- Chẩn đoán trước sinh cho những thai nguy cơ cao mắc bệnh thể nặng: Thực hiện sinh thiết gai nhau (tuần 11 - 14) hoặc chọc ối (từ tuần 16) nếu cả 2 vợ chồng đều mang gen bệnh (tùy đột biến).
- Sàng lọc phôi trước chuyển: Áp dụng trong hỗ trợ sinh sản, trên các cặp vợ chồng mang gen bệnh, để loại bỏ phôi mang thể bệnh nặng.
- Truyền thông và giáo dục cộng đồng: Nâng cao nhận thức về bệnh và khuyến khích xét nghiệm tầm soát trước kết hôn hoặc mang thai.
Kết luận
Alpha thalassemia là một bệnh lý di truyền nguy hiểm, với biểu hiện và mức độ ảnh hưởng phụ thuộc vào số lượng gen alpha-globin bị mất hoặc đột biến. Trong khi nhiều người mang gen bệnh không có triệu chứng rõ ràng, các thể nặng như HbH và Hb Bart’s có thể gây thiếu máu mạn tính, suy tim thai và tử vong chu sinh nếu không được phát hiện sớm. Vì bệnh không thể điều trị khỏi hoàn toàn, nên tầm soát gen, tư vấn di truyền trước hôn nhân, hỗ trợ sinh sản và chẩn đoán trước sinh là những giải pháp then chốt giúp phòng ngừa hiệu quả alpha-thalassemia, giúp giảm gánh nặng cho gia đình và xã hội.
Nếu bạn hoặc người thân đang có kế hoạch sinh con hoặc lo lắng về nguy cơ mang gen bệnh, hãy đến khám và tư vấn tại Bệnh viện Đại học Phenikaa. Với hệ thống xét nghiệm di truyền hiện đại, đội ngũ bác sĩ giàu kinh nghiệm trong lĩnh vực y học bào thai và chẩn đoán di truyền, Bệnh viện Đại học Phenikaa (PhenikaaMec) sẽ đồng hành cùng bạn trong hành trình chủ động phòng ngừa các bệnh lý di truyền nguy hiểm như thalassemia. Hãy liên hệ tổng đài 1900 886648 để đặt lịch thăm khám nhanh chóng.
