Hội chứng Turner là một rối loạn di truyền hiếm gặp, ảnh hưởng chủ yếu đến nữ giới do bất thường về số lượng hoặc cấu trúc của nhiễm sắc thể X. Người mắc hội chứng Turner gặp các vấn đề về sức khỏe và sự phát triển, bao gồm chiều cao, vô sinh, bệnh tim mạch và rối loạn nội tiết. Điều đáng nói, nhiều trường hợp được phát hiện muộn khi trẻ bước vào tuổi dậy thì hoặc thậm chí ở tuổi trưởng thành. Vậy hội chứng Turner có biểu hiện gì, nguyên nhân do đâu, khả năng điều trị và các phương pháp phòng ngừa như thế nào? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về hội chứng này.
Hội chứng Turner là gì?
Hội chứng Turner xảy ra khi bộ NST chỉ có một NST X (monosomy X) hoặc có 2 NST X trong đó một NST X có bất thường về cấu trúc (như mất một phần NST hoặc một số dạng cấu trúc NST bất thường). Bình thường, người nữ có hai NST X (công thức NST 46,XX). Nhưng ở người mắc hội chứng Turner, chỉ có một NST X hoặc một phần NST X hoạt động (45,X hoặc một số dạng khác). Điều này dẫn đến các vấn đề về phát triển thể chất và sinh sản.
Nguyên nhân hội chứng Turner
Hội chứng Turner là rối loạn di truyền do bất thường ở NST giới tính, ảnh hưởng chủ yếu đến nữ giới. Người nữ bình thường, ở cặp NST giới tính có 2 NST X (công thức NST 46,XX), còn nam giới mang 1 NST X và 1 NST Y (46,XY). Hội chứng Turner xảy ra do các lỗi ngẫu nhiên trong quá trình phân bào của trứng, tinh trùng hoặc phôi thai. Cụ thể:
- Lỗi phân bào không phân ly: Là một trong những nguyên nhân phổ biến nhất của hội chứng Turner, chiếm khoảng 50-70% các trường hợp kiểu 45,X thuần túy. Trong quá trình phân bào giảm phân tạo trứng hoặc tinh trùng, cặp NST giới tính không phân tách đúng cách, dẫn đến tế bào trứng hoặc tinh trùng thiếu hoặc thừa NST giới tính. Khi giao tử thiếu NST giới tính khi thụ tinh với giao tử bình thường có một NST X sẽ tạo thành phôi thai chỉ có một NST X. Lỗi này xảy ra trước thụ tinh nên sẽ tạo thành cơ thể mắc hội chứng Turner thuần (45,X).
- Bất thường cấu trúc NST X: Cơ chế này chiếm khoảng 20-30% các trường hợp, thường dẫn đến các dạng bất thường như 46,X,i(X) (isochromosome X) hoặc 46,X,del(X) (deletion X), thay vì thiếu hoàn toàn X. Một phần của NST X bị bất thường cấu trúc dạng mất đoạn, chuyển đoạn, NST X hình vòng, NST X mất 1 nhánh và nhánh còn lại gấp đôi lên, làm ảnh hưởng đến chức năng của nó.
- Sự kiện ngẫu nhiên ở phôi thai: Cơ chế này gây ra khoảng 20-50% trường hợp khảm (mosaicism), nơi chỉ một phần tế bào bị ảnh hưởng, dẫn đến biểu hiện đa dạng hơn. Đây là lỗi sau thụ tinh, xảy ra trong phân bào nguyên phân ở giai đoạn phôi sớm, vì vậy cơ thể có thể xuất hiện cả dòng tế bào bình thường 46,XX (hoặc 46,XY) và dòng tế bào bất thường 45,X.
Hội chứng Turner không di truyền từ bố mẹ và không liên quan đến tuổi tác hay lối sống của người mẹ.
Công thức NST của người mắc hội chứng Turner: 45,X. NST giới tính chỉ có 1 NST X
Các thể chính của hội chứng Turner
Hội chứng Turner được phân thành ba thể chủ yếu: Thể thuần đơn bội X, thể khảm (mosaic) và thể bất thường cấu trúc NST X, mỗi thể có những đặc điểm riêng ảnh hưởng đến sức khỏe và sự phát triển của người bệnh.
1. Thể thuần đơn bội X (45,X hoặc Monosomy X)
Đây là dạng phổ biến nhất, chiếm khoảng 45-50% tổng số ca mắc. Ở dạng này, tất cả các tế bào trong cơ thể người bệnh chỉ có một NST X. Kiểu karyotype là 45,X thuần túy. Triệu chứng thường nặng nề và đồng nhất, với biểu hiện thường gặp là hạn chế chiều cao, vô sinh và suy buồng trứng sớm, dị tật tim mạch, cổ ngắn với nếp gấp da,… Nguyên nhân thường do lỗi phân bào không phân ly (nondisjunction) trong giảm phân của trứng hoặc tinh trùng
2. Thể khảm
Dạng này chiếm khoảng 20-45% trường hợp. Trong thể khảm, không phải tất cả tế bào đều bất thường: một phần tế bào có bộ NST bình thường 46,XX (hoặc 46,XY hiếm gặp), trong khi phần còn lại là 45,X hoặc có NST X bất thường. Tỷ lệ tế bào bất thường có thể từ 5-95%, dẫn đến sự biến thiên lớn về triệu chứng. Triệu chứng lâm sàng thường nhẹ hơn thể thuần do một phần tế bào bình thường bù đắp chức năng. Triệu chứng phụ thuộc vào tỷ lệ tế bào 45,X. Nguyên nhân thường do lỗi nguyên phân sau thụ tinh (post-zygotic nondisjunction) ở giai đoạn phôi sớm.
3. Thể bất thường cấu trúc NST X
Chiếm 15-30% các ca Turner, là thể phức tạp nhất với NST X thứ hai vẫn hiện diện (tổng 46 NST) nhưng có cấu trúc bất thường, dẫn đến mất chức năng một phần hoặc toàn bộ. Các dạng chính: mất đoạn (deletion), đẳng nhánh (isochromosome), NST X hình vòng (ring chromosome), hoặc chuyển đoạn (translocation). Triệu chứng lâm sàng thường biến đổi tùy vị trí bất thường. Nguyên nhân do lỗi tái sắp xếp NST trong giảm phân hoặc nguyên phân, như đứt gãy và tái nối sai.
Công thức NST của người mắc hội chứng Turner thể bất thường cấu trúc NST X. Có 1 NST X hình vòng nhẫn (ring chromosome) và 1 NST X bình thường
Biểu hiện của hội chứng Turner
Biểu hiện của hội chứng Turner có thể xuất hiện từ giai đoạn bào thai cho đến khi trưởng thành. Mức độ nặng nhẹ phụ thuộc vào tỷ lệ thiếu hụt NST X. Dưới đây là những dấu hiệu điển hình:
1. Giai đoạn thai kỳ
Một số dấu hiệu mắc hội chứng Turner có thể được phát hiện ngay từ giai đoạn thai kỳ. Thông qua hình ảnh siêu âm, bác sĩ có thể nhận thấy:
- Độ mờ da gáy tăng: Xuất hiện tình trạng ứ dịch ở vùng cổ của thai, đây là một trong những dấu hiệu dễ nhận biết nhất.
- Phát triển bất thường của cơ quan: Siêu âm có thể cho thấy những bất thường ở tim, thận hoặc một số cơ quan khác.
- Phù thai: Tình trạng phù toàn thân là dấu hiệu cảnh báo sớm về các vấn đề tim mạch và chức năng thận.
Hội chứng Turner cũng là nguyên nhân bất thường NST hàng đầu dẫn đến sảy thai sớm trong quý đầu thai kỳ.
Thai nhi bị phù thai do hội chứng Turner
2. Ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ
Ở giai đoạn sơ sinh và trẻ nhỏ, trẻ mắc hội chứng Turner thường có các dấu hiệu phổ biến như:
- Dáng vẻ khác biệt: Cổ ngắn kèm nhiều nếp gấp da, ngực rộng, mắt sụp mí, vòm họng cao và hẹp, tóc mọc thấp ở gáy, tai đặt thấp, bàn chân dẹt, phù nề tay chân,…
- Chậm tăng trưởng: Cân nặng và chiều dài cơ thể thấp hơn so với trẻ bình thường, thể chất không phát triển đầy đủ.
- Bất thường tim bẩm sinh: Có thể phát hiện các bệnh lý về tim, đặc biệt là van tim hoặc dị tật tim ngay từ khi sinh ra.
3. Ở trẻ lớn và người trưởng thành
Các biểu hiện hội chứng Turner ở độ tuổi này rõ rệt hơn, bao gồm:
- Chiều cao hạn chế: Đặc điểm này xuất phát từ việc thiếu hụt gen tăng trưởng SHOX. Ngay từ lúc mới chào đời, trẻ đã có xu hướng nhỏ hơn so với mức trung bình. Hầu hết bệnh nhân chỉ cao khoảng 140 cm khi trưởng thành.
- Dậy thì muộn hoặc không xảy ra: Do suy buồng trứng sớm, người bệnh thường không có sự thay đổi rõ trong giai đoạn dậy thì.
- Vấn đề sinh sản: Hơn 90% trường hợp mắc hội chứng này bị suy buồng trứng từ rất sớm dẫn đến không phát triển ngực, không có kinh nguyệt và hầu như mất khả năng sinh con.
- Suy giảm thính lực và thị lực: Một số trường hợp bị nghe kém hoặc mất thính lực dần theo thời gian.
- Dị dạng thể chất: Có thể gặp cong vẹo cột sống, sụp mí, nhiều nốt ruồi trên da, thiếu đốt ngón tay hoặc chân, bất thường về răng miệng,….
Hình ảnh bất thường ở vùng da gáy, tay, chân do hội chứng Turner
Chẩn đoán hội chứng Turner
Việc xác định hội chứng Turner chủ yếu dựa trên xét nghiệm NST đồ (karyotype), nhằm phân tích số lượng và cấu trúc NST để phát hiện bất thường ở NST X. Chẩn đoán có thể thực hiện trước sinh hoặc sau sinh kết hợp với các xét nghiệm bổ sung để đánh giá tình trạng sức khỏe tổng thể, bao gồm:
1. Chẩn đoán trước sinh
Thai nhi mắc hội chứng Turner có thể được phát hiện thông qua các phương pháp sàng lọc và chẩn đoán như:
- Siêu âm hình thái: Có thể phát hiện các bất thường như tích dịch ở vùng sau gáy, dị tật tim, bất thường ở thận.
- Sàng lọc NIPT qua các ADN tự do đại diện cho thai, từ nhau thai giải phóng vào máu mẹ, giúp cho biết nguy cơ thai mắc hội chứng Turner hay không, dù siêu âm hình thái có thể chưa phát hiện bất thường. Nếu kết quả NIPT nghi ngờ thai mắc hội chứng Turner, cần sử dụng các phương pháp chẩn đoán trước sinh để trả lời chính xác cho thai nhi.
- Chọc ối hoặc sinh thiết gai nhau: Là các phương pháp lấy mẫu tế bào gai nhau (tuần 10-14) hoặc dịch ối (từ tuần 16) để phân tích NST. Mẫu chẩn đoán trước sinh sẽ được gửi đến phòng xét nghiệm di truyền để thực hiện các xét nghiệm trả lời NST của thai nhi, như Lập công thức NST, Xét nghiệm nhanh QF-PCR, Xét nghiệm giải trình tự phát hiện lệch bội và đột biến cấu trúc NST, Xét nghiệm FISH,...
Mẫu sinh thiết gai nhau được gửi đến phòng xét nghiệm di truyền để chẩn đoán bất thường NST
2. Chẩn đoán sau sinh
Chẩn đoán hội chứng Turner sau sinh dựa trên việc xác định các bất thường về số lượng hoặc cấu trúc của NST X. Các phương pháp chẩn đoán sau sinh được sử dụng là khám phát hiện triệu chứng lâm sàng, phân tích di truyền, xét nghiệm hóa sinh và chẩn đoán hình ảnh bổ trợ cho chẩn đoán và tiên lượng bệnh.
- Karyotyping (Phân tích Karyotype hay còn gọi là Lập công thức NST): Đây là phương pháp tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán HC Turner, phân tích bộ NST từ tế bào để xác định số lượng và cấu trúc của NST. Thường sử dụng mẫu máu ngoại vi (tế bào lympho T), đôi khi là mô da (tế bào fibroblast).
- Các xét nghiệm di truyền khác:
FISH (Phát hiện nhanh 45,X hoặc khảm (45,X/46,XX, 45,X/46,XY, xác định bất thường cấu trúc như isochromosome Xq hoặc ring X bằng đầu dò đặc hiệu, đặc biệt hữu ích để phát hiện khảm thấp hoặc xác nhận karyotype không rõ ràng)
QF-PCR (Phát hiện nhanh 45,X)
Comparative Genomic Hybridization (CGH) hoặc SNP Microarray
- Xét nghiệm Hóa sinh và Nội tiết
Xét nghiệm đánh giá hormone và các dấu hiệu sinh hóa hỗ trợ xác định hội chứng Turner, đặc biệt khi nghi ngờ suy buồng trứng hoặc rối loạn nội tiết: Đo nồng độ FSH, LH, estradiol để đánh giá chức năng sinh dục; Xét nghiệm chức năng tuyến giáp qua TSH và FT4 đánh giá tình trạng suy giáp có thể gặp trên khoảng 20% người mắc HC Turner; Xét nghiệm IGF-1 hỗ trợ chỉ định điều trị hormone tăng trưởng,...
- Siêu âm và hình ảnh học
Siêu âm giúp phát hiện các dị tật đặc trưng của HC Turner như: hẹp động mạch chủ (10-20%), thận móng ngực, buồng trứng nhỏ, tử cung nhi tính,...
Tìm hiểu thêm:
- Các Gói NIPT Cơ Bản: Mẹ Bầu Cần Biết Gì Trước Khi Lựa Chọn?
- Xét Nghiệm NIPT 23 Cặp Nhiễm Sắc Thể Giá Bao Nhiêu?
Hội chứng Turner có chữa được không?
Hội chứng Turner không thể chữa khỏi hoàn toàn, vì đây là bệnh lý di truyền do thiếu NST giới tính hoặc bất thường NST X. Hiện nay, y học chưa có cách phục hồi hay thay thế NST bị thiếu hụt.
Tuy nhiên, có thể can thiệp điều trị để cải thiện chất lượng cuộc sống và phát triển thể chất cho người bệnh, bao gồm:
1. Liệu pháp hormone tăng trưởng (GH)
GH được chỉ định cho các trường hợp trẻ thấp còi khi tuổi xương dưới 13 và chiều cao thấp hơn chuẩn 2 SD so với tuổi (theo số liệu chuẩn của người Việt Nam – Bộ Y tế 2003 hoặc WHO 2007). Việc điều trị nên khởi đầu càng sớm càng tốt, lý tưởng từ 7-8 tuổi, thậm chí có thể áp dụng từ 2 tuổi.
2. Liệu pháp hormone sinh dục nữ
Với người mắc HC Turner từ 12-15 tuổi chưa có dấu hiệu dậy thì, cần bắt đầu bổ sung estrogen. Điều chỉnh liều dựa vào đánh giá phát triển cơ quan sinh dục phụ, tuổi xương và sự phát triển tử cung, đảm bảo quá trình dậy thì hoàn tất trong vòng 2-4 năm.
Khi xuất hiện kinh nguyệt, bổ sung progesterone. Để tạo vòng kinh giả, sử dụng phối hợp estrogen và progesterone.
Cách phòng tránh hội chứng Turner
Hiện tại, y học chưa tìm ra phương pháp ngăn ngừa hội chứng Turner vì nguyên nhân bệnh xuất phát từ sự rối loạn di truyền ngẫu nhiên trong quá trình phân chia NST. Do đó, chưa có cách nào can thiệp để tình trạng này không xảy ra. Giải pháp hiệu quả nhất hiện nay là thực hiện sàng lọc trước sinh nhằm phát hiện sớm bất thường và có hướng xử lý kịp thời.
NIPT (Non-Invasive Prenatal Testing) là kỹ thuật tiên tiến, an toàn và có độ chính xác cao để sàng lọc các bất thường NST ở thai nhi. Quy trình thực hiện rất đơn giản: bác sĩ sẽ lấy một lượng nhỏ máu của mẹ từ tuần thai thứ 10 trở đi, sau đó tách chiết ADN thai nhi từ mẫu máu này. ADN được phân tích tại phòng thí nghiệm để phát hiện sự bất thường về số lượng NST. Thông thường, kết quả sẽ có sau 5-7 ngày.
Mặc dù NIPT không phải là biện pháp phòng ngừa hội chứng Turner, nhưng đây là xét nghiệm quan trọng giúp phát hiện sớm bệnh, độ chính xác cao. NIPT là xét nghiệm không xâm lấn, không ảnh hưởng đến thai nhi. Ngoài hội chứng Turner, NIPT còn sàng lọc được các hội chứng di truyền như Down, Edwards, Patau,… và các bất thường NST khác.
Xét nghiệm NIPT không xâm lấn giúp sàng lọc các rối loạn NST như: Hội chứng Turner, Down, Edwards, Patau,...
Kết luận
Hội chứng Turner là dạng rối loạn di truyền hiếm gặp. Dù không thể chữa khỏi hoàn toàn, nhưng nhờ phát hiện sớm và điều trị đúng cách bằng hormone tăng trưởng, hormone sinh dục cùng việc theo dõi sức khỏe định kỳ, người bệnh vẫn có thể phát triển gần như bình thường và có cuộc sống khỏe mạnh. Việc tầm soát trước sinh và thăm khám chuyên khoa đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện và xử lý kịp thời hội chứng này. Để bảo vệ sức khỏe mẹ và bé ngay từ những ngày đầu thai kỳ, hãy lựa chọn thăm khám và sàng lọc tại bệnh viện uy tín. Trung tâm Y học bào thai – Bệnh viện Đại học Phenikaa hội tụ đội ngũ chuyên gia giàu kinh nghiệm, được đào tạo bài bản, cùng hệ thống máy móc hiện đại đạt chuẩn quốc tế, trung tâm cam kết mang đến kết quả chính xác và dịch vụ an toàn cho mẹ bầu. Bạn hãy chủ động tầm soát sớm để phát hiện kịp thời các bất thường NST, trong đó có hội chứng Turner. Bạn hãy đặt lịch tư vấn ngay qua hotline 1900 886648 để được chuyên gia di truyền sẽ tư vấn chi tiết về sàng lọc bất thường NST nhé!
